नेपालमा बहुदलीय व्यवस्थाको अभ्यास लामो समयदेखि हुँदै आएको छ। यहाँका राजनीतिक दलहरूको आफ्नै इतिहास, सिद्धान्त र प्रभाव क्षेत्र छन्। सन् २०२५ को राजनीतिक घटनाक्रम, विशेषगरी Gen Z आन्दोलन र त्यसपछिको प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको राजीनामा तथा अन्तरिम सरकार गठनले नेपाली राजनीतिमा नयाँ मोड ल्याएको छ।
यहाँ नेपालका प्रमुख राजनीतिक दलहरू र तिनको भूमिकाबारे एक निबन्ध प्रस्तुत गरिएको छ:
नेपालका राजनीतिक दलहरू: एक सिंहावलोकन
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा दलहरूको भूमिका केन्द्रीय रहिआएको छ। राणा शासनको अन्त्यदेखि पञ्चायती व्यवस्था हुँदै लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापनासम्मका हरेक आन्दोलनमा राजनीतिक दलहरूले नेतृत्वदायी भूमिका खेलेका छन्। यद्यपि, लामो समयदेखि दलहरूभित्रको आन्तरिक कलह, गुटबन्दी र भ्रष्टाचारजस्ता समस्याले जनविश्वासमा कमी आएको देखिन्छ।
प्रमुख राजनीतिक दलहरू
नेपालको संघीय संसदमा हाल मुख्यतया तीन ठूला दलहरूको वर्चस्व रहेको छ, साथै केही नयाँ तथा साना दलहरूको उपस्थिति पनि महत्त्वपूर्ण छ।
१. नेपाली कांग्रेस (Nepali Congress – NC):
नेपालको सबैभन्दा पुरानो लोकतान्त्रिक पार्टीका रूपमा नेपाली कांग्रेसको पहिचान छ। बी.पी. कोइराला, गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराईजस्ता नेताहरूले यसको जग बसालेका थिए। यसको घोषित सिद्धान्त प्रजातान्त्रिक समाजवाद (Democratic Socialism) हो। कांग्रेसले नेपालमा लोकतन्त्र स्थापना र संरक्षणका लागि पटकपटक संघर्ष गरेको छ। हाल यो संसदको सबैभन्दा ठूलो दल हो।
२. नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी-लेनिनवादी) (CPN-UML):
वामपन्थी धारको मुख्य पार्टीका रूपमा एमालेलाई लिइन्छ। यसले “जनताको बहुदलीय जनवाद” (People’s Multiparty Democracy) को कार्यक्रमलाई आत्मसात् गरेको छ, जसले बहुदलीय प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गर्छ। केपी शर्मा ओली यसका अध्यक्ष हुन् र पार्टीले लामो समयसम्म सरकारको नेतृत्व गरेको छ।
३. नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी केन्द्र) (CPN-Maoist Centre):
दश वर्षे जनयुद्धबाट शान्ति प्रक्रियामा आएको यो दलको नेतृत्व पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ ले गर्छन्। यसको राजनीतिक यात्रामा विभिन्न उतारचढाव र विभाजन भए पनि यो नेपालको राजनीतिमा एक प्रमुख शक्तिका रूपमा रहेको छ। हालै मात्र माओवादी केन्द्र र माधव नेपाल नेतृत्वको नेकपा (एकीकृत समाजवादी) लगायतका दलहरु बीच एकता भई ‘नेपाली कम्युनिष्ट पार्टी’ बनेको छ।
४. राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (Rastriya Swatantra Party – RSP):
सन् २०२२ को चुनावअघि रवि लामिछानेले स्थापना गरेको यो नयाँ दल हो। परम्परागत दलहरूको विकल्प शक्तिका रूपमा उदाएको यस पार्टीले छोटो समयमै राम्रो जनसमर्थन पाएको छ। यो संसदको चौथो ठूलो दल हो।
५. राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) (Rastriya Prajatantra Party – RPP):
कमल थापा र राजेन्द्र लिङ्देन जस्ता नेता सम्मिलित यो पार्टी राजतन्त्र र हिन्दु राष्ट्र पुनर्स्थापनाको वकालत गर्ने दक्षिणपन्थी तथा रूढिवादी दल हो।
नेपाली राजनीतिमा चुनौती
नेपालका राजनीतिक दलहरूको प्रमुख चुनौती भनेको लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्नु र जनताका आकांक्षा पूरा गर्नु हो। बारम्बारको सरकार परिवर्तन, भ्रष्टाचारको आरोप, र पार्टीभित्रको आन्तरिक खिचातानीले स्थिरता कायम हुन सकेको छैन। सन् २०२५ मा भएको Gen Z आन्दोलनले स्थापित दलहरूको कार्यशैलीप्रति जनताको वितृष्णा स्पष्ट रूपमा देखाएको छ, जसले दलहरूलाई सुध्रिन बाध्य बनाएको छ।
अन्तमा, नेपालको राजनीतिक भविष्य दलहरूको आन्तरिक सुधार, नेतृत्वको नैतिकता र जनचाहनाअनुरूप काम गर्ने क्षमतामा निर्भर हुनेछ।
✍️ योगेन्द्र सिंह धामी
श्री महेन्द्र नमूना माध्यमिक बिद्यालय खलङ्गा दार्चुला
